Pochodził z rodziny polskich Żydów. Po wybuchu drugiej wojny światowej uciekł z rodziną do Związku Radzieckiego, gdzie jako maturzysta wstąpił do 1 Armii Wojska Polskiego, brał udział między innymi w bitwie o Berlin; w 1945 roku odznaczony Krzyżem Walecznych. Po wojnie współpracował z władzami PRL, w 1953 roku usunięty z szeregów partii i z wojska. Jeszcze podczas służby wojskowej podjął studia wieczorowe z filozofii i socjologii, które po wojnie kontynuował na Uniwersytecie Warszawskim, tam też obronił pracę magisterską i doktorską i został zatrudniony jako asystent, a po habilitacji kierował Katedrą Socjologii Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego. Był zaangażowany w ówczesne życie polityczne, wspierał opozycję. Bauman należał do pokolenia, które po wojnie stanęło przed zadaniem odbudowania znakomitych tradycji nauki polskiej. W roku 1959 opublikował napisaną kilka lat wcześniej rozprawę Socjalizm brytyjski (źródła, filozofia, doktryna polityczna). Rzetelności intelektualnej prac Baumana towarzyszył od początku ogromny talent eseistyczny i popularyzatorski, którego owoc stanowiły takie pozycje jak Socjologia na co dzień czy Idee, ideały, ideologie. Widoczne są tu, kiełkujące od lat 60., zalążki późniejszych oryginalnych koncepcji filozoficznych.
Podczas wydarzeń marcowych 1968 roku został oskarżony o podjudzanie studentów do protestów i wraz z kilkoma innymi profesorami zwolniony z uczelni. Wyemigrował do Izraela, gdzie wykładał na uniwersytetach w Tel Awiwie i Hajfie, a następnie w 1971 roku do Wielkiej Brytanii. Osiadł w Leeds, pracował na tamtejszym uniwersytecie – od 1972 roku jako kierownik Katedry Socjologii – do 1990 roku. Był także gościem na wielu innych uniwersytetach, takich jak Berkeley, Yale oraz w Canberze, St. John’s i Kopenhadze. Od czasu emigracji pisał i publikował po angielsku.
Jego poglądy skupione są wokół zagadnień nowoczesności i ponowoczesności. Jak dowodził, nowoczesność wynikająca z oświeceniowej wiary w rozum prowadzi do uprawiania świata jak ogrodu, podporządkowania go rozumowi. Powoduje to rosnącą przepaść między intelektualistami a resztą społeczeństwa i scedowanie sprawowania porządku społecznego na państwo, które też pozbywa się tak zwanych chwastów, a więc wszystkich, którzy naruszają ład. Malejącej od XVIII wieku roli intelektualistów w społeczeństwie poświęcił studium Legislators and Interpreters, a w Modernity and the Holocaust dowodził znaczącej roli prądów modernistycznych w stworzeniu gruntu pod Zagładę. Intelektualnie najbliższy poglądom Baumana zdaje się nurt neopragmatyzmu z Richardem Rortym na czele.
Jak dowodził, w epoce ponowoczesności nastąpił rozpad świata na małe państewka, które nie radzą sobie w systemie kapitalistycznym. To system, który nazywa „płynną nowoczesnością”, gdyż – co pokazuje – państwa te (z powodu wielogłosowości i chaosu) nie są w stanie utrzymać spójności kulturowej i zadbać o wartości i stabilizację. To czas nomadów, który z jednej strony daje nadzieję na dojście do głosu jednostek i grup etnicznych, z drugiej – prowadzi do chaosu, stąd wymaga stworzenia nowego systemu, nowego porządku także etycznego. Tematy te powracają w kolejnych jego licznych książkach.
Za swoje prace otrzymał liczne nagrody i nominacje. Za Modernity and The Holocaust uhonorowano go Europejską Nagrodą AMALFI w dziedzinie socjologii i nauk społecznych. Praca Ponowoczesność jako źródło cierpień była nominowana w 2001 roku do Nagrody Literackiej „Nike”. Za całokształt twórczości w 1998 roku dostał Nagrodę im. Theodora W. Adorno, w 2010 roku Nagrodę Księcia Asturii, w 2014 roku nagrodę Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego. W 2010 roku otrzymał z rąk ministra kultury i dziedzictwa narodowego Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W Leeds znajduje się założony na jego cześć Instytut Baumana. Jego książki przełożono na kilkadziesiąt języków.