Władysław Terlecki

(1933‒1999) – prozaik, eseista.

Urodził się w Częstochowie, w rodzinie inteligenckiej. „W 1940 roku ojciec uciekł przez «zieloną granicę» do wojska polskiego na Zachodzie i walczył u generała Stanisława Maczka z dala od kraju i najbliższych. Do Polski wrócił dopiero w 1968 roku. W tym czasie Władysław mieszkał jedynie z matką, a emigracyjny status ojca stawiał go w niezbyt korzystnej sytuacji zarówno w szkole i na studiach, jak i u początków kariery zawodowej” – pisał o tym okresie życia przyszłego pisarza Tadeusz Luterek.

W 1951 roku został przyjęty na studia polonistyczne na Uniwersytecie Wrocławskim, których nie ukończył. Debiutował w tygodniku „Dziś i Jutro” w roku 1953. W latach 1954‒1958 był redaktorem w „WTK” i „Dziś i Jutro”, w latach 1958‒1968 redaktorem działu prozy w dwutygodniku „Współczesność”, zaś od 1967 roku przez pewien czas redaktorem literackim w Polskim Radiu. W latach 70. XX wieku Terlecki współpracował – oczywiście nieoficjalnie – z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa.  W 1961 roku został członkiem Związku Literatów Polskich, a w 1966 roku Polskiego PEN Clubu. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (od 1989 członkiem Zarządu Głównego) oraz członkiem-założycielem Stowarzyszenia Pracowników Radia Wolna Europa w Warszawie.

Terlecki ma w swoim dorobku ponad 20 książek, głównie powieści i zbiorów opowiadań, choć znany jest także jako twórca scenariuszy filmowych i słuchowisk radiowych oraz dramatopisarz. Podziw krytyki i uznanie czytelników wzbudziła jego proza historyczna, która stanowi najciekawszą część jego dorobku. Pisarz głównym przedmiotem zainteresowania uczynił w niej wydarzenia z XIX-wiecznej historii Polski, burzliwego okresu ruchów powstańczych i rewolucyjnych. Najczęściej nawiązywał do powstania styczniowego, wokół którego skupiają się fabuły monumentalnego cyklu prozatorskiego, w skład którego wchodzą: SpisekDwie głowy ptakaPowrót z Carskiego Sioła oraz Rośnie las. Utwory te, ogłaszane między rokiem 1966 a 977, Terlecki zebrał w jednym tomie pod tytułem Twarze 1863 (wyd. 1979).

Nieco później, w 1984 roku ukazała się powieść Lament, stanowiąca zwieńczenie cyklu dotyczącego epoki powstania styczniowego. Za najwybitniejszy utwór tego kręgu tematycznego uchodzi powieść Dwie głowy ptaka (1970); autor napisał też – przyjętą z dużym zainteresowaniem – wersję dramaturgiczną tego dzieła. W odległych, historycznych zdarzeniach Terlecki szuka przede wszystkim niezmiennych zjawisk ideowych i moralnych, interesują go trwałe, ponadczasowe procesy i mechanizmy polityczne. Pisarz wielokrotnie deklarował, że historia nie jest dla niego celem, lecz szczególną metodą rozumienia współczesności. W jednym z artykułów programowych pisał: „Temat historyczny pojmuję [...] pretekstowo”, a w wywiadzie udzielonym w 1984 roku mówił: „Uważam się za pisarza politycznego, którego interesuje kształtowanie się procesu politycznego”. Jego książki – zwłaszcza w latach 70. XX wieku – towarzyszyły gorącym dyskusjom na temat postaw ideowych Polaków (spór między romantyzmem a pragmatyzmem), nakłaniały do prawdziwego, a nie opartego na mitach, poznania skomplikowanych dziejów Polski. Ambitne dokonania pisarskie Terleckiego, odznaczające się nowatorstwem formalno-treściowym na gruncie polskiej prozy historycznej, plasują autora w ścisłej czołówce powieściopisarzy współczesnych. Terlecki wypracował oryginalny styl łączący elementy prozy fabularnej i dokumentarnej. W swoich powieściach i opowiadaniach często korzysta z form typowych dla eseju, kroniki, prozy kryminalnej, sprawozdania sądowego, a nawet felietonu.

Władysław Terlecki jest również autorem powieści psychologiczno-obyczajowych poświęconych głównie problemom osobowości pisarzy. W tej grupie znajdują się: Cień karła, cień olbrzyma (1983), Pismak (1984), Cierń i laur (1989). Na szczególną uwagę zasługuje pierwsza z wymienionych tu powieści, w której autor zderza wielki format duchowy dawnego twórcy (Lew Tołstoj) z miałkością i małostkowością współcześnie tworzącego artysty.

W 1972 roku otrzymał Nagrodę Fundacji im. Kościelskich za powieść Dwie głowy ptaka. W 1974 roku uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi. W 1977 roku został laureatem nagrody miesięcznika „Odra”. Otrzymał też Nagrodę Prezesa Rady Ministrów II stopnia (1979), w 1982 roku – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1982), Nagrodę Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji (1987) i Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1989). Jest również lauratem Nagrody Polskiego PEN Clubu (1995) oraz Nagrody Ministra Kultury i Sztuki w dziedzinie literatury (pośmiertnie, 1999).

 

Bibliografia

  • Spisek, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1966.
  • Gwiazda Piołun, Warszawa: PIW, 1968.
  • Powrót z Carskiego Sioła, Warszawa: PIW, 1973.
  • Odpocznij po biegu, Warszawa: PIW, 1975.
  • Rośnie las, Warszawa: PIW, 1977.
  • Trzy etiudy kryminalne, Warszawa: PIW, 1980.
  • Cień karła, cień olbrzyma, Warszawa: Książka i Wiedza, 1983.
  • Lament, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984.
  • Pismak, Warszawa: Czytelnik, 1984.
  • Drabina Jakubowa albo Podróż, Warszawa: Czytelnik, 1988.
  • Cierń i laur, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989.
  • Wyspa kata, Warszawa: Wydawnictwo Twój Styl, 1999.

Tłumaczenia

bułgarski:

  • Почини си след толкова тичане [Odpocznij po biegu], tłum. Metodi Metodiew, Sofija: Narodna kultura, 1980.

czeski:

  • Černy román [Czarny romans], tłum. Vlasta Dvořáčková, Praha; Odeon, 1981.
  • Odpočni po behu [Odpocznij po biegu], Praha: Odeon, 1981.

francuski:

  • L'échelle de Jacob [Drabina Jakubowa], tłum. Maryla Laurent, Paris: Éditions Robert Laffont, 1992.
  • Repose-toi apres la course [Odpocznij po biegu], tłum. Christophe Glogowski, Paris: Éditions Robert Laffont, 1994.

litewski:

  • Kelionę baigei – pailsėk… [Odpocznij po biegu], tłum. Stasys Sabonis, Vilnius: Vaga, 1980.

niemiecki:

  • Ruh aus nach dem Lauf [Odpocznij po biegu], tłum. Klaus Staemmler, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1984.
  • Die zwei Köpfe des Adlers [Dwie głowy ptaka], tłum. Monika Wrzosek-Müller, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1990.

rosyjski:

  • Отдохни после бега [Odpocznij po biegu], tłum. Światosław Świacki, Wiera  Lewidowa, Moskwa: Progress, 1979.
  • Тень карлика, тень исполина [Cień karła, cień olbrzyma], tłum. Andriej Jermonckij, Wiera Perelman, Galina Gudmowa, Moskwa: Raduga, 1989.

słowacki:

  • Trpká hviezda [Gwiazda Piołun], tłum. Miroslava Wlachovská, Bratislava: Tatran, 1971.
  • Kde budem spočívať... [Odpocznij po biegu], tłum. Miroslava Wlachovská, Bratislava: Tatran , 1975.
  • Pútnici [Pielgrzymi], tłum. Miroslava Wlachovská, Bratislava: Tatran, 1975.
  • Čierna romanca [Czarny romans], tłum. Miroslava Wlachovská, Bratislava: Smena, 1978.

słoweński:

  • Psi gonjači so že najeti [Zwierzęta zostały opłacone], tłum. Katarina Šalamun-Biedrzycka, Pomurska založba, 1988.

węgierski:

  • Fekete regény [Czarny romans], tłum. Jolán Cservenits, Budapest: Európa, 1978.
  • Pihenj meg futás után: regény [Odpocznij po biegu], tłum. Éva Sebők, Budapest: Európa, 1980.

włoski:

  • In fondo alla strada [Odpocznij po biegu], tłum. Alberto Zoina, Palermo: Sellerio editore, 1983.

PK