Eustachy Rylski

(ur. 1944) – prozaik, eseista, autor sztuk teatralnych i scenariuszy filmowych.

Urodzony w Nawojowej pod Nowym Sączem, dzieciństwo spędził w Sobieszowie pod Jelenią Górą. W latach 1959–1963 uczęszczał do Liceum Ogólnokształcącego w Karpaczu, w 1965 roku zdał maturę w Liceum Ogólnokształcącym dla Pracujących w Wałbrzychu.

Równocześnie w latach 1963–1966 pracował jako referent techniczny w bazie samochodowej Ośrodka Transportu Leśnego w Sobieszowie. Następnie uczył się w Pomaturalnym Studium Hotelarskim w Jeleniej Górze (1966–1968). Pracował jako robotnik budowlany we Wrocławskim Przedsiębiorstwie Budownictwa Przemysłowego (1968–1969), urzędnik państwowy w Komitecie Kultury Fizycznej i Turystyki oraz Wojewódzkim Komitecie Kultury Fizycznej we Wrocławiu (1969–1971), kierownik programowy w Dolnobrzeskim Ośrodku Kultury w Brzegu Dolnym pod Wrocławiem (1973–1978). W 1978 roku zamieszkał wnbsp; Warszawie i podjął pracę wychowawcy w Zespole Szkół Budowlanych (1978–1980). W latach 1981–1985 był udziałowcem firmy remontującej mieszkania.

W 1983 roku fragment jego debiutanckiego opowiadania Stankiewicz opublikował tygodnik „Literatura” (nr 11–12). Książkowo Rylski debiutował rok później niezmiernie przychylnie przyjętym tomem prozy zawierającym dwie mikropowieści: Stankiewicz oraz Powrót. Czytelnicy docenili wyrazistą fabułę i staroświecki sposób opowiadania, przywodzący na myśl klasyczną prozę dziewiętnastowieczną. Akcja obydwóch opowieści została osadzona w realiach rosyjskiej wojny domowej, a w partiach retrospektywnych odnosi się do zdarzeń z 1863 roku (powstanie styczniowe).

Do tematu rosyjskiego Rylski wrócił w wydanej po dwudziestu latach powieści Człowiek w cieniu (2004). Akcja tego utworu rozgrywa się na początku lat 90. XX wieku w Warszawie, a jego bohaterem jest dobiegający czterdziestki prawnik, Polak o rosyjskich korzeniach. Skomplikowane dzieje rosyjskich przodków głównego bohatera układają się w osobną, retrospektywną warstwę powieści. W warstwie aktualnej dominuje intryga kryminalna. Ów prawnik pracuje dla rosyjskiej mafii i wikła się w niebezpieczną grę psychologiczną, mając za przeciwnika swojego chlebodawcę, szefa groźnej szajki.

Rok później ukazała się powieść, która spotkała się z dużym uznaniem krytyków i czytelników – Warunek. Bohaterami tego utworu są dwaj oficerowie armii napoleońskiej: arystokrata w randze kapitana i porucznik, syn ubogiego popa z zapadłej wioski. Akcja powieści zawiązuje się we wrześniu 1812 roku pod Moskwą. Utwór ten nie należy do prozy historycznej, nie jest także powieścią awanturniczą w typie twórczości Alexandra Dumasa czy Henryka Sienkiewicza. To opowieść o trudnej przyjaźni i równocześnie nienawiści, które połączyły dwóch dzielnych mężczyzn, rzecz o honorze, poświęceniu, męstwie i wszechwładnych emocjach.

Po sukcesie Warunku Rylski opublikował Wyspę (2007), tom prozy składający się z trzech nowych opowiadań i jednego przedruku (Dziewczynka z hotelu „Excelsior” – wcześniej w tomie Tylko chłód z 1987 roku), a następnie epicką wersję starej sztuki teatralnej (Chłodna jesień z 1989 roku), czyli powieść Na Grobli (2010). Zwraca uwagę stała dyspozycja pisarza do ożywiania problematyki charakterystycznej dla dojrzałego modernizmu. Nie jest więc sprawą przypadku, że w najobszerniejszej narracji Wyspy, opowiadaniu Dworski zapach, pojawia się postać wielkiego pisarza wzorowana na Gombrowiczu; w związku z tą figurą tematyzowane są dychotomie: niskie – wysokie, trywialne – wzniosłe. Z kolei w głównym bohaterze Na Grobli można rozpoznać Iwaszkiewicza; centralnym problemem tej książki jest relacja między wybitnym artystą i władzą polityczną (w realiach Polski Ludowej), szeroko dyskutowane są również konflikty między życiem i sztuką oraz problem arystokratyzmu ducha. W wydanym zaś w 2009 roku eseistycznym zbiorze Po śniadaniu Rylski z czułością opowiada o książkach, które go ukształtowały, a w zasadzie na trwałe „weszły” w jego życie – jak wielbiona przez niego w młodości proza Hemingwaya.

Akcja wydanej później quasi-autobiograficznej powieści Obok Julii (2013) zawiązuje się w1963 roku i także – przynajmniej w początkowych rozdziałach – układa się w żarliwą pochwałę dekady, w której przyszły pisarz korzystał z uciech życia i cieszył się młodzieńczą witalnością. Co znaczące, powieść tę można uznać za podsumowanie najważniejszych wątków ideowych obecnych w twórczości Rylskiego, z ideą silnej męskiej tożsamości na czele. Właśnie w Obok Julii pisarz najintensywniej pyta o wyznaczniki męskości: konsekwentnie krąży wokół pojęć honoru, dominacji, odwagi czy dojrzałości. Przedstawiając losy głównego bohatera, Janka Ruczaja, pisarz kreśli, chociaż niebezpośrednio, osobistą biografię duchową, próbując uchwycić fascynacje i doświadczenia, które uznaje za najistotniejsze w swoim własnym życiu.

W 2014 roku ukazał się zbiór opowiadań Szara lotka, złożony ze starych i nowych utworów, o których Zdzisław Pietrasik napisał: „Czytając dziewięć starych i nowych opowiadań, widzimy, iż pisarz nie zmienia swego stylu, może jedynie go udoskonala. Jest dzisiaj jeszcze bardziej precyzyjny (pełne zmysłowych szczegółów opisy postaci) oraz bardziej ironiczny. Jak powiedział kiedyś w wywiadzie: «Co do siebie, mam stuprocentową pewność, że swoją twórczością nie rozsupłam tajemnicy istnienia. Od czasu do czasu jednak próbuję»”.

Jako dramaturg Rylski zadebiutował w 1990 roku w Teatrze Telewizji sztuką Chłodna jesień w reżyserii Janusza Zaorskiego. Jest autorem uznanych sztuk teatralnych, drukowanych między innymi w miesięczniku „Dialog” – Zapach orchidei, Netta, Wilk kazański, Dziennik podróżny i najwyżej cenionej przez samego autora Chłodnej jesieni, traktującej o życiu pisarza uwikłanego w politykę.

Dramat Wilk kazański ukazuje etyczny wymiar ustępstw, które zwiążą wywodzącego się z inteligenckiej rodziny młodego prawnika z jego pracodawcą, bogatym, lecz prymitywnym biznesmenem, zajmującym się półlegalnymi interesami. Obok precyzyjnie poprowadzonego wątku sensacyjnego jest to przede wszystkim psychologiczna opowieść o współczesnym świecie zagubionych wartości, rządzonym przez pieniądze i przemoc. Z kolei Netta jest utworem o kłopotach w realizowaniu filmu przez sprawnego twórcę kina akcji, który postanowił spróbować swoich sił w ambitnym repertuarze. W rezultacie napisał scenariusz przerastający go jako reżysera. Netta w trafny, lecz podszyty gorzką ironią i sarkastyczny sposób opowiada o zadziwiających meandrach sztuki niskiej i wysokiej oraz o niejednoznacznych związkach elit polityki i biznesu ze sferami artystycznymi. Dzień podróżny zaś z obyczajowego dramatu nagle przeobraża się w suspens. Na zapomnianej stacyjce, przy której od dawna nie zatrzymują się żadne pociągi, znużony życiem dróżnik przy partyjce szachów toczy rozmowy o życiu i dalekich podróżach z młodzieńcem, który niegdyś podlegał jego kuratorskiemu nadzorowi. Chłopakowi zamknęli szkołę, w domu ojciec nie trzeźwieje, więc kontakt ze Starym zastępuje mu cały świat. Nagle na opuszczonej stacyjce pojawi się para nieproszonych gości i kanon wpajanych podopiecznemu wartości stanie naprzeciw brutalnej siły. Maski opadają, a sytuacja zaczyna wymykać się spod kontroli.

Rylski należy do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Jest także laureatem wielu nagród, wyróżnień i odznaczeń. W 1985 roku otrzymał nagrodę tygodnika „Literatura” za debiut roku 1984, w 1987 roku nagrodę Warszawskiej Premiery Literackiej za zbiór opowiadań Tylko chłód, w 2004 roku nagrodę Warszawskiej Premiery Literackiej Książka Czerwca 2004 oraz – w 2005 roku – Nagrodę Literacką im. Józefa Mackiewicza (obydwie za Człowieka w cieniu). 2006 rok przyniósł mu nominacje do finału Nagrody Literackiej „Nike”, Śląskiego Wawrzynu Literackiego oraz Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus za powieść Warunek. W 2016 roku otrzymał Nagrodę Literacką m.st. Warszawy w kategorii warszawski twórca, a w 2018 roku Nagrodę Specjalną i członkostwo honorowe Stowarzyszenia Autorów ZAiKS (2018). W 2011 roku został odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.

Bibliografia

powieści:

  • Stankiewicz. Powrót, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984.
  • Człowiek w cieniu, Warszawa: Świat Książki, 2004.
  • Warunek, Warszawa: Świat Książki, 2005.
  • Na Grobli, Warszawa: Świat Książki, 2010.
  • Obok Julii, Warszawa: Wielka Litera, 2013.
  • Blask, Warszawa: Wielka Litera, 2018.

zbiory opowiadań:

  • Tylko chłód, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987.
  • Wyspa, Warszawa: Świat Książki, 2007.
  • Szara lotka, Warszawa: Wielka Litera, 2014.

zbiory esejów:

  • Po śniadaniu, Warszawa: Świat Książki, 2009.
  • Jadąc, Warszawa: Wielka Litera, 2021.

utwory sceniczne (wybór):

  • Chłodna jesień (reżyseria Janusz Zaorski, Teatr Telewizji, 1990).
  • Zapach orchidei (początkowo pod autorskim tytułem Zapach wistarii, reżyseria Kazimierz Kutz, Teatr Telewizji, 1991).
  • Wilk kazański (reżyseria Filip Zylber, Teatr Telewizji, 1995).
  • Netta (reżyseria Kazimierz Kutz, Teatr Telewizji, 1998).
  • Co nie jest snem (reżyseria Krzysztof Zaleski, Teatr Telewizji, 2000).
  • Dzień podróżny (reżyseria Kazimierz Kutz, Teatr Telewizji, 2004).

scenariusze filmowe:

  • Cienie (The Road Home, film polsko-brytyjski; dialogi, scenariusz i reżyseria Jerzy Kaszubowski, 1987).
  • Dziewczynka z hotelu Excelsior (reżyseria Antoni Krauze, 1988).

 

Tłumaczenia

(wybór)

francuski:

  • Le colonel Stankiewicz [Stankiewicz], tłum. Robert Bourgeois, Małgorzata Zamojska-Sabater, Montricher: Paris: Les Éditions Noir sur Blanc, 1991.
  • Le retour [Powrót], tłum. Robert Bourgeois, Montricher: Les Éditions Noir sur Blanc, 1996.
  • La Condition [Warunek], tłum. Maryla Laurent, Les Éditions Noir sur Blanc, 2009.
  • Un homme dans l'ombre [Człowiek w cieniu], tłum. Véronique Patte, Paris: Les Éditions Noir sur Blanc, 2017.

litewski:

  • Sąlyga [Warunek], tłum. Kazys Uscila, Vilnius: Mintis, 2008.

niemiecki:

  • Karussell [Stankiewicz], tłum. Kurt Kelm, Berlin: Volk und Welt, 1988.

rosyjski:

  • Возвращение; Станкевич [Powrót; Stankiewicz], tłum. Swiatoslaw Swiackij, Moskwa: Raduga, 1990.

węgierski:

  • Az ezredes [Stankiewicz], tłum. András Pályi, Pécs: Jelenkor Irodalmi és Művészeti Kiadò, 1993.

włoski:

  • Una provincia sulla Vistola [Stankiewicz], tłum. Alberto Zoina, Palermo: Sellerio, 1988.

RH