Herling-Grudziński debiutował w prasie międzywojennej jako krytyk literacki. W czasie drugiej wojny światowej został aresztowany i zesłany do łagru. Opuścił Rosję z armią Andersa, walczył pod Monte Cassino. Jako współzałożyciel i współredaktor „Kultury” mieszkał najpierw w Rzymie, potem w Londynie. W 1952 osiadł we Włoszech, gdzie spędził resztę życia.
Tematem swojego pisarstwa Gustaw Herling-Grudziński uczynił opór stawiany przez człowieka różnorodnym postaciom nicości (totalitaryzmom, religijnemu zwątpieniu, poczuciu egzystencjalnego osamotnienia, instrumentalizacji życia). Jego książki są wyrazem zainteresowań literaturą rosyjską, klasyką europejską, malarstwem. Pisane ze znawstwem szkice o sztuce świadczą o tym, że dla Herlinga kultura to przejaw metafizycznej niepewności człowieka, a także najszerszy z symbolicznych języków służących dociekaniu sensu.
Jako pisarz narodził się pod wpływem doświadczeń łagrowych, które spisał i przetworzył w książce Inny świat – jednym z pierwszych dzieł poświęconych tej tematyce, jakie powstały w literaturze światowej. W książce sporządził wiarygodny opis potwornych łagrowych warunków życia, a zarazem stworzył opowieść o istocie totalitaryzmu, o granicach człowieczeństwa i o ludzkiej sile pokonywania wszelkich przeciwności losu.
W opowiadaniach wracał do formy dziewiętnastowiecznej opowieści, nawiązując do Poego, Melville’a i Jamesa. W zbiorze Wieża porusza tematy tajemnicy życia, ludzkiego cierpienia, samotności i postaw wobec tragicznych wydarzeń. Autor zastosował tu metodę szkatułkową, przeplatając wątki dotyczące różnych osób, żyjących na przestrzeni wielu lat. Pierwsza część ukazuje pobyt narratora w dolinie Aosty (Włochy), druga opisuje życie Trędowatego, a trzecia to krótki zarys egzystencji emerytowanego nauczyciela z Sycylii. Osoby te nigdy się nie spotkały, ale połączyła je towarzysząca wszystkim dojmująca samotność.
To uczucie nie jest też obce bohaterowi opowiadania Podzwonne dla dzwonnika. Jego bohaterem jest Fra Nafta, żydowskie dziecko uratowane z płonącego domu i wychowane przez franciszkanów, które zostaje dzwonnikiem w kościele św. Klary w Neapolu. Fizycznie i psychicznie niedorozwinięty Nafta przez całe życie zamiast mówić bełkotał, mieszając słowa niemieckie i włoskie, na co miały wpływ doświadczenia Zagłady.
Ważne dla twórczości pisarza są Dzienniki pisane nocą – wielotomowe dzieło prowadzone przez niemal trzydzieści lat. Gustaw Herling-Grudziński wchodzi w nim w rolę kronikarza epoki. Jego zapiski są pełne odniesień i komentarzy do literatury oraz sztuki, wywodów historycznych i politycznych. Autor jawi się w nich jako mędrzec, moralista, artysta, a niekiedy surowy sędzia. Znaleźć tu można zarówno analizę bieżących wydarzeń politycznych, jak i refleksje pisarza na temat literatury, sztuki i włoskiej przyrody.
„Rozmawia się w dzienniku z sobą samym, ze światem, z innymi, z Bogiem (od różnic w nacisku zależą rozmaite dzienniki). I tworzy się często rozmówców, jak tworzy się w rozmowach z nimi samego siebie” – pisał pod datą 14 listopada 1985 roku.
W 1998 roku Gustaw Herling-Grudziński został odznaczony Orderem Orła Białego w uznaniu zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej. Był laureatem wielu nagród: w tym nagrody „Kultury” (1958), Jurzykowskiego (1964), Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1966), nagrody londyńskich „Wiadomości” (1981), nagrody francuskiego PEN Clubu (1986) oraz włoskiej nagrody Premio Viareggio Internazionale (1994).
[MHS]
