Jarosław Marek Rymkiewicz

(1935–2022) – krytyk i historyk literatury, eseista, poeta, dramatopisarz, tłumacz.

 

Ukończył filologię polską na Uniwersytecie Łódzkim, pracował w Instytucie Badań Literackich PAN w Warszawie; w 1994 roku uzyskał tytuł profesora.

Przedstawiciel i teoretyk neoklasycyzmu w literaturze polskiej, kierunku artystycznego nawiązującego do szeroko pojmowanej tradycji antycznej, znajdującej kontynuację w sztuce nowożytnej. Swój program poetycki wyłożył między innymi w zbiorze szkiców z 1967 roku Czym jest klasycyzm. U podstaw jego twórczości leżało przekonanie o jedności i ciągłości sztuki i kultury (współistnienie dzieł dawnych i współczesnych), czerpie z archetypów, toposów i mitów kultury śródziemnomorskiej. Nicuje wyobraźnię romantyczną, romantyczne mity i stereotypy; wyjąwszy dwa tomy z lat 80. XX wieku, gdzie nawiązuje bezpośrednio do tradycji romantycznej liryki patriotycznej.

Zasadniczym źródłem inspiracji był jednak dla niego barok, zwłaszcza ówczesna poezja metafizyczna i dewocyjna, kumulująca się w twórczości ks. Józefa Baki. Rymkiewicza interesowało życie duchowe zwłaszcza w jego wymiarze pośmiertnym, „zaświatowym”, stąd w jego utworach częste motywy makabry i demonizmu, traktowane zresztą niezwykle trzeźwo i nie bez humoru. Śmierć, rozkład stanowi ową thema regium, królewski temat, któremu poeta poświęca niezliczone wariacje i kontrapunkty. Innym tematem wszechobecnym w tej twórczości jest muzyka, traktowana jako niedościgły wzór, najbliższy światu czystych esencji. Poeta podejmuje częstokroć dialog z tradycją filozoficzną, jego ulubionym „adwersarzem” jest Edmund Husserl. Formalny wyróżnik wierszy Rymkiewicza stanowi parzyście rymowany trzynastozgłoskowiec – wiersz ulubiony zarówno przez poetów polskiego baroku, jak i przez Adama Mickiewicza.

W swojej prozie Rymkiewicz oddawał nastroje polskich intelektualistów w okresie po stanie wojennym (Rozmowy polskie latem roku 1983, 1984), a także opisuje wyjątkowo dramatyczny epizod likwidacji warszawskiego getta w czasie drugiej wojny światowej (Umschlagplatz, 1988).

Współautor encyklopedii życia i twórczości Adama Mickiewicza (Mickiewicz. Encyklopedia, 2001), Bolesława Leśmiana (Leśmian. Encyklopedia, 2001) i Juliusza Słowackiego (Słowacki. Encyklopedia, 2004). Opublikował też liczne szkice historyczne (jak choćby Wielki Książę z dodaniem rozważań o istocie i przymiotach ducha polskiego, 1983) i historycznoliterackie (na przykład Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze, 2018). Tłumaczył głównie poezję anglo-amerykańską (T. S. Eliota, W. H. Audena, W. Stevensa) i hiszpańską (F. G. Lorcę, P. Calderóna de la Barcę).

Laureat licznych nagród, między innymi: Fundacji im. Kościelskich w Genewie (1967), im. S. Vincenza w Krakowie (1985), nagrodę literacką im. Z. Hertza, przyznaną przez paryską „Kulturę” (1987). W 1989 roku otrzymał nagrodę literacką ZAiKS-u dla tłumaczy. Finalista Nagrody Literackiej „Nike” 2000 za tom Znak niejasny, baśń półżywa, nominowany do tej nagrody w latach 2002, 2005 i 2011, w 2003 roku został jej laureatem za tom wierszy Zachód słońca w Milanówku. W 2008 otrzymał Nagrodę Literacką im. Józefa Mackiewicza za książkę Wieszanie. Za tę samą książkę nominowany do Nagrody Literackiej Gdynia 2008, ponownie nominowany w 2011 roku za tom Samuel Zborowski. W 2010 roku został odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.

W kwietniu 2015 roku został laureatem Nagrody Literackiej m.st. Warszawy w kategorii „Warszawski twórca” (za całokształt twórczości), ale odmówił przyjęcia nagrody (100 tys. zł), która została w tych okolicznościach przeznaczona na stypendia dla młodych literatów. Finalista Nagrody Poetyckiej Orfeusz w 2015 za tom Pastuszek Chełmońskiego, a w 2016 laureat  za tom Koniec lata w zdziczałym ogrodzie. Laureat Nagrody Literackiej im. Juliana Tuwima w 2015 roku za całokształt twórczości. Laureat Dorocznej Nagrody Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za całokształt twórczości.

Bibliografia

(wybór)

poezja:

  • Konwencje, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1957.
  • Ulica Mandelsztama i inne wiersze z lat 1979–1983, Kraków, 1983.
  • Mogiła Ordona i inne wiersze z lat 1979–1984 (wyd. 2 Ulicy Mandelsztama), Warszawa: Wydawnictwo Przedświt, 1984.
  • Moje dzieło pośmiertne, Kraków: Znak, 1993.
  • Zachód słońca w Milanówku, Warszawa: Sic!, 2002.
  • Do widzenia gawrony, Warszawa: Sic!, 2006.
  • Pastuszek Chełmońskiego, Warszawa: Sic!, 2014.
  • Koniec lata w zdziczałym ogrodzie, Warszawa: Sic!, 2015.
  • Metempsychoza. Druga księga oktostychów, Warszawa: Evviva L’arte, 2017.

eseje, szkice historyczne i historycznoliterackie:

  • Czym jest klasycyzm. Manifesty poetyckie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967.
  • Myśli różne o ogrodach. Dzieje jednego toposu, Warszawa: Czytelnik, 1968.
  • Aleksander Fredro jest w złym humorze, Warszawa: Czytelnik, 1977.
  • Juliusz Słowacki pyta o godzinę, Warszawa: Czytelnik, 1982.
  • Wielki Książę. Z dodaniem rozważań o istocie i przymiotach ducha polskiego, Warszawa: PIW, 1983.
  • Żmut, Paryż: Instytut Literacki, 1987.
  • Baket, Londyn: Aneks, 1989.
  • Kilka szczegółów, Kraków: Arcana, 1994.
  • Do Snowia i dalej, Kraków: Arcana, 1996.
  • Leśmian. Encyklopedia, Warszawa: Sic!, 2001.
  • Słowacki. Encyklopedia, Warszawa: Sic!, 2004.
  • Wieszanie, Warszawa: Sic!, 2007.
  • Kinderszenen, Warszawa: Sic!, 2008.
  • Myśli różne o ogrodach, Warszawa: Sic!, 2010.
  • Samuel Zborowski, Warszawa: Sic!, 2010.
  • Wielki Książę, Warszawa: Sic!, 2011.
  • Reytan. Upadek Polski, Warszawa: Sic!, 2013.
  • Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze, Warszawa: Fundacja „Evviva l'Arte”, 2018.

powieści:

  • Rozmowy polskie latem roku 1983, Paryż: Instytut Literacki, 1984.
  • Umschlagplatz, Paryż: Instytut Literacki, 1988.

dramaty:

  • Niebiańskie bliźnięta. Komedia w trzech aktach według Calderona, „Dialog” 1973, nr 10.
  • Kochankowie piekła. Tragifarsa w dwóch aktach według Calderona, Warszawa: Czytelnik, 1975.
  • Król Mięsopust, w: Król Mięsopust. Porwanie Europy, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1977.
  • Porwanie Europy, w: Król Mięsopust. Porwanie Europy, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1977.
  • Dwór nad Narwią, w: Dwie komedie (z utworem Ułani), Warszawa: Czytelnik, 1980.

Tłumaczenia

angielski:

  • The final station: Umschlagplatz [Umschlagplatz], tłum. Nina Taylor, New York: Farrar Straus Giroux, 1994.
  • The hangings [Wieszanie], tłum. Mateusz Julecki, West Chester: Winged Hussar Publishing, 2022.
  • Kinderszenen [Kinderszenen], tłum. Charles S. Kraszewski, Seattle, WA: Slant Books, 2023.

czeski:

  • Huláni: vážně myšlená komedie o 3 dějstvích [Ułani], tłum. Erich Sojka, Praha: Dilia, 1976.

francuski:

  • La Dernière gare [Umschlagplatz], tłum. Véronique Patte, Paris: Éditions Robert Laffont, 1989.
  • Conversations au bord du lac. Un été 1983 en Pologne [Rozmowy polskie latem 1983], tłum. Véronique Patte, Paris: Éditions Robert Laffont, 1994.

niderlandzki:

  • Umschlagplatz, tłum. Gerard Rasch, Amsterdam: Van Gennep, 1990.

niemiecki:

  • Polnische Gespräche im Sommer 1983 [Rozmowy polskie latem 1983], tłum. Esther Kinsky, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1986.
  • Umschlagplatz, tłum. Martin Pollack, Berlin: Rowohlt, 1993.

rosyjski:

  • Сад в Миланувке [Cicho, ciszej...Zachód słońca w Milanówku], tłum. Anatol Niechaj, Sankt-Peterburg: Otdel Kul'tury General'nogo Konsul'stva Respubliki Pol'ša v Sankt-Peterburge, 2009.

PK