Studiowała psychologię na Uniwersytecie Warszawskim, następnie pracowała (w latach 1986‒1989) jako psychoterapeutka w Poradni Zdrowia Psychicznego w Wałbrzychu. Kolejne lata pracy zawodowej upłynęły jej na pracy w Ośrodku Metodycznym w Wałbrzychu, gdzie prowadziła autorskie warsztaty z nauczycielami, a w Zakładzie Lecznictwa Odwykowego w Czarnym Borze pracowała z osobami uzależnionymi od alkoholu. Jak wiele osób na pierwszym transformacji ustrojowej, Olga Tokarczuk wyjeżdżała w celach zarobkowych do Europy Zachodniej, pracowała i uczyła się języka angielskiego w Wielkiej Brytanii. Doświadczenia zdobyte w czasie studiów i pracy zawodowej znalazły odbicie w jej twórczości.
Zadebiutowała jako prozaiczka w 1979 roku na łamach pisma „Na przełaj”, gdzie pierwsze opowiadania (Świąteczne zabijanie ryby i Moi przyjaciele) opublikowała pod pseudonimem Natasza Borodin. Dekadę później przyszła pora na poetycką odsłonę jej działalności artystycznej, w „Okolicach” ukazał się arkusz poetycki Tokarczuk pod tytułem Miasto w lustrach. W roku 1993 przyszedł czas na debiut książkowy, czyli Podróż ludzi Księgi. W 1994 roku została członkinią Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, pozostała nią do roku 2020. Rok 1997 był wyjątkowy dla pisarki: otrzymała nagrodę Fundacji im. Kościelskich oraz Paszport „Polityki”, obie nagrody przysłużyły się do budowania pozycji Tokarczuk w świecie literackim i przysporzyły jej popularności.
Lista nagród zebranych przez Olgę Tokarczuk jest imponująca, są wśród nich: Nagroda Nobla w dziedzinie literatury (2018), The Man Booker International Prize (2018). Dwukrotnie otrzymała też Nagrodę Literacką „Nike” (w 2008 roku za Biegunów i w 2015 roku za powieść Księgi Jakubowe), a pięciokrotnie Nagrodę Literacką „Nike” Czytelników (w 1997 roku za Prawiek i inne czasy, w 1999 roku za Dom dzienny, dom nocny, w 2002 roku za Grę na wielu bębenkach, w 2008 roku za Biegunów, a w 2015 roku za Księgi Jakubowe). W Polsce Noblistka otrzymała doktorat honoris causa na Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Uniwersytecie Wrocławskim, zaś poza granicami kraju – na Uniwersytecie Sofijskim, Hong Kong Baptist University oraz na Uniwersytecie Sorbońskim. W Norwegii Olgę Tokarczuk uhonorowano tytułem Arne Næss. W 2023 roku została laureatką Nagrody Literackiej im. Jerzego Żuławskiego oraz otrzymała doktorat honoris causa w Tel Awiwie. Olga Tokarczuk została również odznaczona Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2010), Złotą Odznaką Honorową „Zasłużony dla Województwa Dolnośląskiego” (2018), Odznaką Honorową Powiatu Kłodzkiego (2019) oraz Medalem Senatu RP (2019). Jest Honorową Obywatelką Miasta i Gminy Bardo (2005), Nowej Rudy (2009), Wrocławia (2019), Warszawy (2020) oraz Krakowa (2021).
Początkiem pracy dydaktycznej Olgi Tokarczuk, córki nauczycieli na uniwersytecie ludowym, były wałbrzyskie autorskie warsztaty dla nauczycieli, między innymi prowadziła seminarium humanistyczne w Wałbrzyskiej Wyższej Szkole Zarządzania i Przedsiębiorczości. W późniejszych latach prowadziła również zajęcia w Studium Literacko-Artystycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a od 2008 zajęcia z twórczego pisania na Uniwersytecie Opolskim. Po debiucie książkowym, czyli w roku 1998, założyła z Romanem Fingasem, pierwszym mężem, wydawnictwo Ruta. Jej celem było przyczynienie się do decentralizacji rynku książki, a także itensyfikacja życia kulturalnego (w Wałbrzychu działała również księgarnia o tej nazwie) poza miastami o dużych tradycjach literackich. Niestety, po kilku latach, a dokładniej w roku 2024 Ruta zakończyła działalność. W wydawnictwie tym ukazała się nie tylko twórczość samej Tokarczuk (Dom dzienny, dom nocny; Szafa; Gra na wielu bębenkach), ale również książki Karola Maliszewskiego, Grzegorza Strumyka, Tamary Bołdak-Janowskiej, Jarosława Klejnockiego czy antologia poezji internetowej. Rutę charakteryzowała nie tylko wyrazista linia artystyczna, ale wyjątkowa dbałość o szatę graficzną. Po zakończeniu niezależnej działalności wydawniczej, Olga Tokarczuk związała się z Wydawnictwem Literackim.
Olga Tokarczuk jest również animatorką życia literackiego. To ona była pomysłodawczynią organizowanego we Wrocławiu Międzynarodowego Festiwalu Opowiadania (2004). Dziś najpopularniejszą z inicjatyw Olgi Tokarczuk jest Festiwal Góry Literatury. W latach 2015‒2020 organizatorem festiwalu było Stowarzyszenie Kulturalne „Góry Babel” z menadżerką Beatą Kłossowską-Tyszką, a od roku 2021 jest nią Fundacja Olgi Tokarczuk. Fundacja ta propaguje wiele cennych dla współczesnego życia literackiego inicjatyw. Jedną z nich jest powrót do idei lat ’90, ożywiania i podtrzymywania życia w tak zwanych małych ojczyznach. Animacja ziemi wałbrzyskiej od dekad jest dla noblistki jednym z istotnych zadań. Nieobca jest jej również praca redakcyjna, była członkinią zespołu redakcyjnego kwartalnika „Krytyka Polityczna”. Zasiada też w jury inicjatywy Europejski Poeta Wolności, której ideą jest „jest łączenie i przybliżanie wspólnot, języków i literackich wizji świata”.
Na uwagę zasługuje wszechstronność pisarki. Obok prozy, obok poezji i eseju, ważne miejsce w jej twórczości zajmuje dramat, jako dramatopisarka debiutowała w 2000 roku utworem Skarb. W 2018 roku na zamówienie Krakowskiego Biura Festiwalowego napisała libretto do opery – adaptacji jej powieści Anna In w grobowcach świata. Po sześciu latach od premiery scenicznej „ahat ilī. Siostra bogów” ukazała się w formie książkowej.
Za klucz do twórczości Olgi Tokarczuk można uznać przemówienie noblowskie pisarki. Przedstawia w nim swoje rozumienie miejsca człowieka w świecie, roli literatury, wyznaje wiarę w prawdę zawartą w literackiej fikcji oraz wykłada definicję czułego narratora (rozwiniętą potem w osobnej książce):
„Marzy mi się także nowy rodzaj narratora – «czwartoosobowego», który oczywiście nie sprowadza się tylko do jakiegoś konstruktu gramatycznego, ale potrafi zawrzeć w sobie zarówno perspektywę każdej z postaci, jak i umiejętność wykraczania poza horyzont każdej z nich, który widzi więcej i szerzej, który jest w stanie zignorować czas. O tak, jego istnienie jest możliwe.
Czy zastanawialiście się kiedyś, kim jest ten cudowny opowiadacz, który w Biblii woła wielkim głosem: «Na początku było słowo»? Który opisuje stworzenie świata, jego pierwszy dzień, kiedy chaos został oddzielony od porządku? Który śledzi serial powstawania kosmosu? Który zna myśli Boga, zna jego wątpliwości i bez drżenia ręki stawia na papierze to niebywałe zdanie: «I uznał Bóg, że to było dobre». Kim jest to, które wie, co sądził Bóg?
Wyjąwszy wszelkie wątpliwości teologiczne możemy uznać tę figurę tajemniczego i czułego narratora za cudowną i znamienną. To punkt, perspektywa, z której widzi się wszystko. Widzieć wszystko to uznać ostateczny fakt wzajemnego powiązania rzeczy istniejących w całość, nawet jeżeli te związki nie są jeszcze przez nas poznane. Widzieć wszystko oznacza też zupełnie inny rodzaj odpowiedzialności za świat, ponieważ staje się oczywiste, że każdy gest «tu» jest powiązany z gestem «tam», że decyzja podjęta w jednej części świata poskutkuje efektem w innej jego części, że rozróżnienie na «moje» i «twoje» zaczyna być dyskusyjne.
Należałoby więc uczciwie opowiadać tak, żeby uruchomić w umyśle czytelnika zmysł całości, zdolność scalania fragmentów w jeden wzór, odkrywania w drobnicy zdarzeń całych konstelacji. Snuć historię, żeby było jasne, iż wszyscy i wszystko zanurzone jest w jednym wspólnym wyobrażeniu, które za każdym obrotem planety pieczołowicie produkujemy w naszych umysłach.
Literatura ma taką moc. Musielibyśmy porzucić te nieskomplikowane kategorie wysokiej i niskiej literatury, popularnej i niszowej, z przymrużeniem oka potraktować podział na gatunki. Zrezygnować z określenia „«literatury narodowe», wiedząc dobrze, że kosmos literatury jest jeden niczym idea unus mundus, wspólnej rzeczywistości psychicznej, w której jednoczy się nasze ludzkie doświadczenie, zaś Autor i Czytelnik pełnią równoważną rolę, pierwszy przez to, że tworzy, drugi zaś dzięki temu, że dokonuje nieustannej interpretacji”.
Twórczość Olgi Tokarczuk adaptowana była na język filmu i teatru. Opowiadania Żurek stało się podstawą filmu Ryszarda Brylskiego pod tym samym tytułem (2003), a opowiadanie Ariadna na Nakos filmu Agnieszki Smoczyńskiej Aria Diva (2007). Fragmenty Biegunów Adam Uryniak wykorzystał w filmie Zniknięcie (2011). Z kolei Izabela Kiszczak nakręciła swoją etiudę w oparciu na opowiadaniu Glicynia (2016). Prowadź swój pług przez kości umarłych zostało natomiast zaadoptowane przez samą pisarkę, jest ona też współautorką – wraz z Agnieszką Holland – scenariusza filmu Pokot (2017). Olga Tokarczuk jest również autorką scenariusza segmentu filmu Erotica 2022 (Znikanie pani B.) w reżyserii Anny Kazejak (2020).
