Pan Asturias

Może nie nie­zau­wa­żo­na, ale na pew­no bez medial­nych fan­far poja­wia się owa publi­ka­cja na pol­skim ryn­ku wydaw­ni­czym, choć gdy­by przy­kła­dać mia­rę stric­te lite­rac­ką – to zna­czy zapo­mnieć o komer­cyj­nym poten­cja­le i o bie­żą­cych kano­nach pre­sti­żu – to wyda­nie Pana Pre­zy­den­ta gwa­te­mal­skie­go pisa­rza Migu­ela Ánge­la Astu­ria­sa jest wła­śnie tym, co powin­ni­śmy nazwać wyda­rze­niem. Dosta­je­my oto prze­kład jed­nej z naj­waż­niej­szych powie­ści laty­no­ame­ry­kań­skich XX wie­ku, dotąd w Pol­sce nie­zna­nej – a jak­kol­wiek by na to patrzeć, lite­ra­tu­ra Ame­ry­ki Łaciń­skiej przede wszyst­kim dla dru­giej poło­wy minio­ne­go stu­le­cia jest klu­czo­wa – i zara­zem wra­ca na sce­nę wiel­ki pisarz, owszem, kie­dyś, deka­dy temu, wyda­wa­ny, ale od daw­na u nas nie­obec­ny, dla­te­go nie będzie prze­sa­dą powie­dzieć, że zapo­mnia­ny. Jest to więc wypeł­nie­nie bia­łej pla­my w histo­rii pol­skie­go prze­kła­du – pol­sko­ję­zycz­ny odbior­ca zysku­je dostęp do dzie­ła napraw­dę waż­ne­go – i rów­no­cze­śnie powrót lite­rac­kie­go gigan­ta.

Lite­ra­tu­ra laty­no­ame­ry­kań­ska z okre­su tak zwa­ne­go boomu to zja­wi­sko bez wąt­pie­nia wyjąt­ko­we: oto na kon­ty­nen­cie, na któ­rym pisar­ska pro­duk­cja poszcze­gól­nych kra­jów nie­zmier­nie rzad­ko prze­do­sta­wa­ła się poza ich gra­ni­ce, w nie­zwy­kle krót­kim cza­sie – mówi­my w zasa­dzie o trzech, czte­rech deka­dach – obja­wi­ła się cała seria wybit­nych dzieł stwo­rzo­nych przez wybit­nych twór­ców. Utwo­ry te sztur­mem wdar­ły się do świa­to­we­go (zachod­nie­go) kano­nu i już w nim pozo­sta­ły. Dziś trud­no wyobra­zić sobie jaki­kol­wiek lite­rac­ki ran­king bez choć­by paru nazwisk z tam­tej czę­ści świa­ta. Laty­no­ski boom ozna­czał odro­dze­nie powie­ści, ponie­waż to wła­śnie ona sta­ła się gatun­kiem szcze­gól­nie chęt­nie upra­wia­nym przez pisa­rzy zza oce­anu – publi­ko­wa­ne książ­ki były przy tym napraw­dę nie­zwy­kłe. Wła­ści­wie każ­de z wiel­kich powie­ścio­wych dzieł tam­te­go okre­su – podaj­my kil­ka przy­kła­do­wych tytu­łów: Gra w kla­sy, Kra­ina naj­czyst­sze­go powie­trza, Sto lat samot­no­ści, Podróż do źró­deł cza­su, Roz­mo­wa w „Kate­drze”… – było nowym pisar­skim wyna­laz­kiem, świe­żym pomy­słem, eks­pe­ry­men­tem for­mal­nym, w któ­rym, co waż­ne, nie zapo­mi­na­no o fabu­le. Laty­no­si, być może czer­piąc nega­tyw­ne inspi­ra­cje z prze­kom­bi­no­wa­nej fran­cu­skiej nouve­au roman, pozwa­la­li sobie na kom­po­zy­cyj­ne i struk­tu­ral­ne sza­leń­stwa, ale zawsze opo­wia­da­li zaj­mu­ją­ce histo­rie. Pew­nie dla­te­go byli i są czy­ta­ni.

Pol­scy czy­tel­ni­cy zna­ją, i to od lat, wymie­nio­ne wyżej i inne kla­sycz­ne laty­no­ame­ry­kań­skie powie­ści. Są one bez wąt­pie­nia czę­ścią kano­nu, o czym mogą świad­czyć ich licz­ne wyda­nia i wzno­wie­nia. Wspo­mnia­ny boom dotarł do Pol­ski z pew­nym opóź­nie­niem, ale spo­tkał się ze zna­ko­mi­tym przy­ję­ciem. Tyle że nie pozna­li­śmy wszyst­kie­go: nie­któ­re napraw­dę waż­ne i war­to­ścio­we dzie­ła wów­czas, w latach 70. czy 80. XX wie­ku, nie zosta­ły opu­bli­ko­wa­ne po pol­sku i tra­fia­ją do nas dopie­ro teraz bądź wciąż cze­ka­ją na swój czas. Nie­kie­dy przy­czy­ny tej nie­obec­no­ści są dość jasne – naj­cie­kaw­si pisa­rze kubań­scy dru­giej poło­wy ubie­głe­go wie­ku byli prze­śla­do­wa­ni przez castrow­skie wła­dze, więc albo ucie­ka­li z kra­ju, albo egzy­sto­wa­li na wyspie, ska­za­ni na ostra­cyzm. Z tego powo­du tak waż­ne dzie­ła, jak Trzy pstre tygry­sy Guil­ler­ma Cabre­ry Infan­te­go czy opo­wia­da­nia Vir­gi­lia Piñe­ry, uka­za­ły się po pol­sku dopie­ro w bie­żą­cym stu­le­ciu, w PRL cią­żył na nich zakaz publi­ka­cji.

Kil­ka jego ksią­żek, owszem, wyda­no, zna­li­śmy już wcze­śniej jego Legen­dy gwa­te­mal­skie, Nie­ja­ką Mulat­kę, Zwier­cia­dło Lidy Sal, Bole­sny pią­tek i nie­co opo­wia­dań – niby nie tak mało, ale rzu­ca się w oczy fakt, że nie spo­lsz­czo­no aku­rat naj­waż­niej­szych dzieł pisa­rza, a więc wła­śnie Pana Pre­zy­den­ta oraz Hom­bres de maíz (Ludzi z kuku­ry­dzy). Nie mam poję­cia, co było przy­czy­ną tych bra­ków. O żad­nych powo­dach zwią­za­nych z apa­ra­tem cen­zu­ry mowy tu być nie może, z punk­tu widze­nia socja­li­stycz­nych władz świa­to­po­gląd pisa­rza pozo­sta­wał bez zarzu­tu. W dodat­ku Astu­rias to jeden z sze­ściu laty­no­skich twór­ców (i trzech pro­za­ików) wyróż­nio­nych Lite­rac­ką Nagro­dą Nobla, tym bar­dziej więc zasłu­gu­je na uwa­gę. Ale mniej­sza o prze­szłość: waż­ne jest to, że na począt­ku roku nakła­dem wydaw­nic­twa PIW uka­zał się prze­kład Pana Pre­zy­den­ta doko­na­ny przez Kac­pra Szpyr­kę. To zna­ko­mi­ta oka­zja, by zapo­znać się z tym ory­gi­nal­nym dzie­łem i przy­po­mnieć sobie jego ory­gi­nal­ne­go auto­ra.

Bio­gra­fia i twór­cza dro­ga Migu­ela Ánge­la Astu­ria­sa (1899–1974) są, moż­na by rzec, typo­we dla twór­ców z jego regio­nu i jego epo­ki; w każ­dym razie szcze­gól­ne są owo­ce tej twór­czo­ści. Nobli­sta uro­dził się i wycho­wał w Gwa­te­ma­li; został ukształ­to­wa­ny przez Gwa­te­ma­lę i był jej pisar­sko wier­ny. Nale­żał do wąskiej i uprzy­wi­le­jo­wa­nej kla­sy w zasad­ni­czo ubo­gim, nawet na tle kon­ty­nen­tu, kra­ju o nie­zmier­nie wyra­zi­stej spe­cy­fi­ce spo­łecz­nej, kul­tu­ro­wej i etnicz­nej (Gwa­te­ma­la to jeden z naj­bar­dziej „indiań­skich” obsza­rów Ame­ry­ki, o wyso­kim pro­cen­cie lud­no­ści rdzen­nej, zali­cza­ją­cej się do róż­nych grup, w tym majań­skiej). Z dzi­siej­szej per­spek­ty­wy wyda­je się oczy­wi­ste, że to ogrom­ne bogac­two kul­tu­ro­we, nie­mniej sto lat temu miej­skie eli­ty postrze­ga­ły ową „indiań­skość” raczej jako balast i czyn­nik hamul­co­wy. Astu­rias – i tu znów typo­wy ele­ment bio­gra­fii pisa­rza epo­ki – jako mło­dy czło­wiek wyje­chał do Fran­cji, stu­dio­wał w Pary­żu antro­po­lo­gię i dopie­ro z dystan­su zaczął odkry­wać, w jak inte­re­su­ją­cym kra­ju przy­szło mu się uro­dzić. W cza­sie pra­cy nad pre­ko­lum­bij­ski­mi tek­sta­mi Majów Migu­el Ángel pojął, że jego współ­cze­śni roda­cy, ci z klas ludo­wych, w znacz­nej czę­ści zamiesz­ku­ją­cy dal­sze pro­win­cje kra­ju, są dzie­dzi­ca­mi i kon­ty­nu­ato­ra­mi daw­nej kul­tu­ry oraz że olśnie­wa­ją­ce są, owszem, zabyt­ki Majów sprzed stu­le­ci, ale rów­nież mate­rial­ne dzie­dzic­two i nie­ma­te­rial­ny świat dzi­siej­szych rdzen­nych Gwa­te­mal­czy­ków. Zain­te­re­so­wa­nie kul­tu­rą łączy­ło się w natu­ral­ny spo­sób z zain­te­re­so­wa­niem warun­ka­mi byto­wy­mi – jak moż­na się domy­ślić, zasad­ni­czo fatal­ny­mi. Co istot­ne, pisarz bawił we Fran­cji aku­rat w cza­sie roz­kwi­tu sur­re­ali­zmu i wszedł z jego przed­sta­wi­cie­la­mi w inten­syw­ne rela­cje, zresz­tą podob­nie jak jego kubań­ski kole­ga Ale­jo Car­pen­tier. Tyle że Car­pen­tier rychło odciął się od sur­re­ali­zmu i pokpi­wał sobie z nie­go choć­by w mani­fe­ście sta­no­wią­cym wstęp do Kró­le­stwa z tego świa­ta, Astu­rias zaś przy­jął wraż­li­wość i tech­ni­ki nad­re­ali­stów i zaprzągł je do swo­jej spra­wy. Wła­śnie w ten spo­sób naro­dził się jego pisar­ski patent: sur­re­ali­stycz­ne w for­mie i gwa­te­mal­skie w tre­ści – tak moż­na by okre­ślić jego dzie­ła. Gwa­te­mal­skie, bo autor podej­mo­wał w nich tema­ty­kę zwią­za­ną z miesz­kań­ca­mi (przede wszyst­kim rdzen­ny­mi) tego kra­ju, kładł też wyjąt­ko­wo sil­ny nacisk na spra­wy spo­łecz­ne i poli­tycz­ne, któ­re były uka­zy­wa­ne z lewi­co­wą – jak w przy­pad­ku więk­szo­ści jego kole­gów po pió­rze – wraż­li­wo­ścią.

Astu­rias nie trak­to­wał jed­nak sur­re­ali­zmu jako inte­re­su­ją­cej kon­wen­cji czy euro­pej­skie­go fil­tra przy­kła­da­ne­go do środ­ko­wo­ame­ry­kań­skich realiów. Zda­niem pisa­rza to, co nad Sekwa­ną ochrzczo­no mia­nem sur­re­ali­zmu, sta­no­wi, i to w spo­sób zupeł­nie nie­za­leż­ny, klu­czo­wy ele­ment wizji rze­czy­wi­sto­ści wła­ści­wej rdzen­nym miesz­kań­com Nowe­go Świa­ta:

Może pan spo­tkać India­ni­na, któ­ry opo­wie, że widział, jak ska­ła zmie­nia się w czło­wie­ka albo chmu­ra w ska­łę – obja­śniał kie­dyś w roz­mo­wie. – Wyda­rze­nie to jest nama­cal­nie rze­czy­wi­ste i dla India­ni­na wią­że się z rozu­mie­niem sił nad­na­tu­ral­nych. Kie­dy muszę zna­leźć dla tego nad­na­tu­ral­ne­go zja­wi­ska jakieś lite­rac­kie okre­śle­nie, mówię o „reali­zmie magicz­nym”. Ist­nie­ją tak­że inne rodza­je podob­nych zda­rzeń. Na sku­tek nie­szczę­śli­we­go wypad­ku kobie­ta wpa­da do dołu albo jeź­dziec zosta­je zrzu­co­ny przez konia i upa­da na ska­łę. Takie „róż­no­ra­kie przy­pad­ki”, jak moż­na by je nazwać, tak­że mogą prze­mie­nić się w magicz­ne wyda­rze­nia. Nagle to nie kobie­ta wpa­dła do dołu, ale dół ją wezwał. A jeź­dziec nie upadł na ska­łę, tyl­ko ska­ła go wezwa­ła.

Wła­śnie to oka­za­ło się owym wiel­kim wyna­laz­kiem Astu­ria­sa: poka­zy­wać świat nie z zachod­niej, racjo­na­li­zu­ją­cej per­spek­ty­wy, ale tak, jak jawi się on czło­wie­ko­wi myślą­ce­mu magicz­nie: to praw­dzi­wy sur­re­alizm, nazy­wa­ny przez pisa­rza reali­zmem magicz­nym.

Wszyst­ko to zna­ko­mi­cie pasu­je do więk­szej czę­ści dorob­ku pisa­rza – Hom­bres de maíz to opo­wieść o kon­flik­cie rdzen­nej lud­no­ści z far­me­ra­mi, moc­no pod­la­na mitycz­nym sosem; Nie­ja­ka Mulat­ka opo­wia­da histo­rię cza­row­ni­ka Roz­por­ka, któ­ry sprze­dał żonę dia­błu i pró­bu­je ją odzy­skać – fabu­ła rodem z ludo­wej baj­ki prze­po­czwa­rza się w obłęd­ną histo­rię peł­ną potwo­rów i nie­okieł­zna­nej fan­ta­zji – ale wła­śnie Pan Pre­zy­dent jawi się na tym tle jed­nak w nie­co odręb­ny spo­sób. To wcze­sne dzie­ło pisa­rza: zaczął nad nim pra­co­wać jako bar­dzo mło­dy czło­wiek, pier­wot­nie powsta­ło opo­wia­da­nie, któ­re prze­isto­czy­ło się w pierw­szą część, potem tekst był roz­wi­ja­ny, nie­mniej uka­zał się dru­kiem dopie­ro w 1946 roku, prze­le­żaw­szy w szu­fla­dzie kil­ka­na­ście lat. Pierw­sze (mek­sy­kań­skie) wyda­nie spo­tka­ło się z dobrym przy­ję­ciem, ale więk­szą popu­lar­ność powieść zdo­by­ła dwa lata póź­niej, kie­dy uka­za­ła się nakła­dem pew­nej ofi­cy­ny w Buenos Aires; koń­ców­ka deka­dy lat 40. XX wie­ku to był czas, kie­dy fer­ment już się zaczy­nał, czuj­ny czy­tel­nik mógł zauwa­żyć, że w laty­no­skiej pro­zie coś się świę­ci. Pan Pre­zy­dent stop­nio­wo zyskał sze­ro­kie uzna­nie i choć nie była to raczej powieść czy­ta­na tak maso­wo jak póź­niej­sze hity Cor­táza­ra czy Gar­cíi Márqu­eza, to mimo wszyst­ko czy­ta­na była, w tym na pew­no przez innych pisa­rzy, co z cza­sem prze­ło­ży­ło się na inne dzie­ła, w któ­rych tro­pić moż­na astu­ria­sow­skie śla­dy.

Pan Pre­zy­dent to powieść nie­co zwod­ni­cza; przy­stę­pu­jąc do jej lek­tu­ry, może­my spo­dzie­wać się cze­goś tro­chę inne­go, niż w rze­czy­wi­sto­ści dosta­nie­my. Nie w sen­sie for­mal­nym, co do języ­ka i mocy obra­zo­wa­nia nie będzie­my mieć złu­dzeń już od pierw­sze­go aka­pi­tu, sza­leń­cze­go i kar­ko­łom­ne­go, któ­ry w ory­gi­na­le zaczy­na się zda­niem: ¡Alum­bra, lum­bre de alum­bre, Luzbel de pie­dra­lum­bre!, zaś w wer­sji Szpyr­ki: „Płoń­że, łuno ału­no­wa, płoń, z ału­nu Lucy­fe­rze!”. Kto zachwy­ci się tym otwar­ciem, będzie czer­pać radość z lek­tu­ry aż do ostat­niej stro­ny. Tego zaś, kto się spło­szy, mogę uspo­ko­ić, że jedy­nie we frag­men­tach for­ma w tej pro­zie tak znacz­nie bie­rze górę nad tre­ścią – jest tu oczy­wi­ście tak­że fabu­ła, i to roz­bu­do­wa­na.

Tu więc zasko­czeń nie będzie – Pan Pre­zy­dent zdzi­wić może raczej tokiem swo­jej fabu­ły. Tytuł bowiem odno­si się jed­no­znacz­nie do cen­tral­nej, jak ocze­ku­je­my, posta­ci, czy­li rząd­cy kra­ju. W każ­dym komen­ta­rzu do tego utwo­ru, w tym w pierw­szym zda­niu na tyl­nej czę­ści okład­ki, moż­na prze­czy­tać, że jest to powieść o dyk­ta­to­rze inspi­ro­wa­na auten­tycz­ną posta­cią, Manu­elem Estra­dą Cabre­rą, któ­ry rzą­dził kra­jem przez ponad dwa­dzie­ścia lat, aku­rat w cza­sach dzie­ciń­stwa i wcze­snej mło­do­ści pisa­rza. Nurt powie­ści o dyk­ta­to­rze i dyk­ta­tu­rze jest w Ame­ry­ce Łaciń­skiej nie­zwy­kle obfi­ty, rzecz to wia­do­ma i wyni­ka­ją­ca z real­nych poli­tycz­nych uwa­run­ko­wań – dłu­go by moż­na roz­pra­wiać o przy­czy­nach, ale fak­tem jest, że w swo­jej histo­rii ów region ma mnó­stwo auto­ry­tar­nych rzą­dów. Pan Pre­zy­dent jed­nak skrę­ca w dość nie­ocze­ki­wa­ną stro­nę: dyk­ta­tor poja­wia się tu w sumie raczej rzad­ko, owszem, widzi­my go, lecz w krót­kich roz­bły­skach. Treść sta­no­wią pery­pe­tie spo­rej gru­py nie­zmier­nie róż­no­rod­nych posta­ci, sam dyk­ta­tor nie tyle stoi w cie­niu, ile rzu­ca na wszyst­kich cień. Jest nie­obec­ny i wszech­obec­ny zara­zem, pozna­je­my go jako czło­wie­ka z krwi i kości, lecz tak­że jako mitycz­ną wręcz isto­tę, któ­ra nasy­ca rze­czy­wi­stość kra­ju swo­im ist­nie­niem. To wła­śnie ten aspekt pod­pa­trzy­li – twór­czo! – inni wiel­cy pisa­rze regio­nu: Jesień patriar­chy Gar­cíi Márqu­eza czy Sza­leń­stwo i meto­da Ale­ja Car­pen­tie­ra praw­do­po­dob­nie wyglą­da­ły­by zupeł­nie ina­czej, gdy­by owi pisa­rze nie zna­li twór­czo­ści gwa­te­mal­skie­go kole­gi.

Mam wra­że­nie, że ta powieść, czy­ta­na na innym kon­ty­nen­cie i całe deka­dy po wyda­rze­niach, któ­re sta­no­wi­ły inspi­ra­cję dla auto­ra, jest zapro­sze­niem do zde­cy­do­wa­nie nie­po­li­tycz­nej lek­tu­ry. To kre­acja nie­sa­mo­wi­te­go świa­ta, peł­ne­go ludz­kich namięt­no­ści, siły i sła­bo­ści, wła­dzy i ule­gło­ści, zbu­do­wa­na na bar­dzo spe­cy­ficz­nej zasa­dzie, z grun­tu sur­re­ali­stycz­nej, w któ­rej jed­nak budul­cem pozo­sta­ją realia Ame­ry­ki Środ­ko­wej. Nie jest to lite­ra­tu­ra instru­ują­ca nas w kwe­stii dzie­jów czy współ­cze­sno­ści Gwa­te­ma­li, żad­na tam pro­za kra­jo­znaw­cza czy folk­lo­ry­stycz­na, lecz nie­zmier­nie ory­gi­nal­ny kon­strukt, uka­zu­ją­cy nam odmien­ne uni­wer­sum. Jest to rów­nież z pew­no­ścią języ­ko­wy maj­stersz­tyk, w któ­rym nie­mal każ­de zda­nie przy­po­mi­na kon­cep­tu­al­ną sza­ra­dę i poetyc­ką minia­tu­rę zara­zem. Trze­ba pod­kre­ślić, że prze­kład Kac­pra Szpyr­ki jest napraw­dę wyjąt­ko­wy. Tekst, któ­re­go nie da się po pro­stu prze­tłu­ma­czyć, zmu­sza tłu­ma­cza do inwen­cji twór­czej, do roz­ko­do­wy­wa­nia pier­wot­nych sen­sów, odtwa­rza­nych następ­nie po pol­sku. Szpyr­ka poświę­cił tej pra­cy kil­ka lat – efekt robi wra­że­nie, mamy do czy­nie­nia ze zna­ko­mi­tym tek­stem, świet­nie odda­ją­cym cha­rak­ter pro­zy wiel­kie­go Gwa­te­mal­czy­ka. Może to wła­śnie dla­te­go Pan Pre­zy­dent tak dłu­go cze­kał na swo­ją pol­ską pre­mie­rę: musiał zna­leźć kogoś, kto nada mu wła­ści­wy pol­ski idiom. Teraz pozo­sta­ło mu już tyl­ko cze­kać na czy­tel­ni­ków.